Mizo pipute’n ‘ngai lo ve’ an tih hote thlirna leh sawi zauna

(Project atan a ka siam khawm leh ka lawrkhawm)

            Mizo Pipute’n ‘Ngai lo ve’ an tih ho te kha chik taka thlirin chhui zauna kan nei dawn a ni a, sawi tur leh ziah tur pawh a awm nual mai. Mahse a \ul zualpui leh a \ha deuhte kan thlur bing dawn a ni. Khawvela hnam tam takte hian hmakhawsang a\ang tawh khan keimahni hnam bil thufing tih ngai leh tih ngai loh thil kan lo nei vek tawh \hin a. Chung thilte chu awmkhawm nikhua leh titi hona-ah an sawi fo-in a rinawm a, nu leh paten an fate hnenah an hrilh fo \hin ngei bawk ang. Tin, Aia upa te’n aia naupang zawkte zirtir nan te an lo hmang fo \hin ngei niin a hriat a. An tih ngai leh ngai loh \hin te kha an inzirtirna thufing pawimawh tak a nih \hin avangin, ‘Ngai e’/ ‘Ngai love’ hi Mizo thufing huang chhungah kan dah thei bawk awm e.

           Tichuan, thufingte leh serh leh sang chu \awngka-a inhlanchhawn, hmanlai kan pi leh pute hun laia mi kan rochun zel a nih avangin Folklore peng pakhat Folk Literature huam chhungah rin lut ila kan tisual tam awm love.

          Hnam tin hian serh leh sang thil kan nei vek a, mahni hnam serh leh sang thil palzuttu chu an vannei ziktluak ngai lo hle. Mimal leh chhungkua, khawtlang, ram leh hnam a din ngheha \ha taka kan nunho theih nan pi pute serh leh sang thil hian kori a tu nasa em em a ni. Khawvel changkang zel atan kan tu leh fate thuro kan chhiah ve zel hi kan tih makmawh a ni awm e.  

          Hman lai kan pi leh pu te kha an lo fingin thil tih tur leh tih loh tur kawngah khan an lo ril em em a, tun hun thleng pawha han chhiar leh han chh<t hian an finna san zia kha a lang nas hle a ni.  Pi leh pute chuan puithuna avanga an tih duh loh leh hawihhawmna avanga tih loh zawk tur thil te, khawngaihna avanga chin loh atana \ha zawk thurochhiah an ngah em em a. Chungte chu sawi kim sen ni lo mah se, kan hmuh thei chin leh kan hriat atana \ha te han thai lang dawn a ni.

           ‘Ngai lo ve’ hi Mizo folklore chhunga awm a nih avangin leh kan hriat chian theih zawk nan Folklore chungchang tlem a zawng sawi fiahna leh ‘Ngai lo ve’ hi Mizo folklore a kan khung luhna chhan te a chian zawk theih nan a hmasa-in sawi fiah phawt ila a\ha awm e.

MIZO FOLKLORE

            Folklore tih hi mithiam tam takin a sawifiahna an phuah a. hrilhfiah dan hrang hrang an nei. Mizo te’n a hrilfiahna kan neih ve ang te pawh hi a dang lam thui thei tak tak lo a, a ni ang \hum a ni. Tun \umah hian Folklore ngawr ngawr kan chhui dawn loh avangin mithiam thenkhatte hrilfiahna hi lo la chhuak in hrilhfiahna an pek dan hi lo en dawn teh ang. Folklore hi Dr Laltluangliana Khiangte chuan “Thurochun” tihin Mizo \awngin a dah a, hei hi adik hle a ni. Folklore hi Richard A. Waterman-an tawitea sawifiahin “Folklore chu thil awmze nei taka phuah leh rem a ni a. Folklore-in a huam tlangpui chu – Thawnthu chi hrang hrang, thufing te, hla chi hrang hrang te, inthawina thiam hla leh indawina hla te, sakhua te, puithuna leh serh leh sang thil te, thil dang hnam hrang hrangin an pi leh pute a\anga an inrochun leh an inhlan chhawn zel thilte hi a ni” a ti.

          A chunga kan hmuh ang hian Folklore chuan a huam zau hle a. Folklore huang chhungah hian Folk literature a la awm leh a. Khawvel hnam hrang hrang te literature hi hlawm hnih lian pui puiah a \hen thei a. Hlawm khatna chu, ziak leh chhiar thiam hma literature (oral literature / unwritten literature) a ni a. A dang  leh chu, Literature ziaka neih hun (written literature) a ni.

Folk literature pawh hi hlawm hnihah bawk a hai \hen leh theih a. Chungte chu hla ziar^ng nei leh thu lam an ni. Thu lam hi chu thawnthu te, thufing te, thu khirh khan leh a dangte an ni a. Tunah kan bihchian tur ‘Ngai lo ve’ tih pawh hi Mizo Folk literature chhungah chuan a lut thei a ni tih kan hmu chiang hle a, ‘Ngai lo ve’ hi Mizo thufing, puithuna leh serh leh sang huang chhunga awm vek te an ni a, hengte hi hmasang kan pi leh pu te’n ziak leh chhiar an lo thiam hma daih a\ang tawh a, Mizo te nun inkhaihhruaina atan an lo hman tawh thil a ni a, folklore kan neih zinga kan tunlai \hang leh thar thleng a, kan la chhawm chho tam tak awm a ni a, tuna kan bihchianna pawh hi \hangtharte tan a hlu hle dawn a ni.

          ‘Ngai lo ve’ tih ho te hi engvanga kan neih leh an tih nge tih te hi thlur hr^ng hrang a ziaka zir zauna leh bihchianna nei hi an la tam lo hle ang. Chuti ang chuan kan zir zau ang a, thupui hrang hrang pe-in sawi zauna kan lo nei dawn a ni.

Inzahna chungchangah ‘Ngai lo ve’ an hman dan te :

            Kan pi leh pute hunlaiah khan aia upa te an zahin tar leh upa  leh nu leh pa te chu naupang zawk te’n an chhang pawr pawrin an hmusit thiang lo a, hei hi an nunah khan an tuh nghet em em a ni. Aia upate thu chu an hnial ngai lo hrim hrim a ni. Tunlai nunah hian kan pipute’n aia upa an zahna nun kha \hangthar nawlpuiah chuan a lo bo ta a, la thi vek lo mah se, kha thil hlu tak kha la chhawm nun zel theih ni se thil \ha tak a ni ngei ang. Kan pi leh pute’n inzahna chungchanga ‘Ngai lo ve’ an hmanna \henkhat hrilhfiahna nen tar lang ila :-

i)                   Aia upate chaltlai taka biain an chhang mai mai ngai lo : Aia upa zawkte chu eng ang mi pawh ni se, zahpah lo leh hnuaichhiah taka biak leh chh^n nawmnah tur a ni lo. An upat zawkna chu zahin \ha takin kan chhang tur a ni tih he thu hian min zirtir a ni.

ii)                Nu leh pate mawl biak ngai a ni lo va, an hming lek phei chu sawi nawmnah ngai a ni lo : Mi, mawl biak hi zah loh entirna mai a ni a, nu leh pa zah loh chu thil thiang a ni lo. An hming sawi nawmnah lek phei chu thil thiang lo tawp a ni.

iii)              Nu leh pa zah lo mi an nuamsa thei ngai lo : Nu leh pate zah lo mi reng reng chu an damchhungin nuamsa takin an khawsa ngai lo. An lo pianna chhul leh an insiamna thisen chuan a dem tlat tawh \hin avang a ni.

iv)               Ruaithehnaa chaw kilhoin upa berin a bar hma chuan naupangin an bar khalh ngai lo : Chaw eiho-in upa berin thleng tl^ng a vawn hm^ chuan naupangin an bar hmasa ngai lo tih a ni bawk. Upa zawk te zahderna hi Mizo nunphungah a sang em em a, rorelna kawngah te, thu tawp siamna kawngah te leh ei leh in thlengin an chezia an en ranin an thu ngaihchan a ni bawk \hin a ni.

v)                 Upa zawkte hmaah samit an kher ngai lo : Upaho sa lu khelnaah meuh pawh an aia upa zawkte hmaah chuan samit an kher duh ngai lo. Thiltihhona eng eng emaw a awm changing upa zawk te zahpahna nei miah lova thilsawi emaw thiltih ve thlak rawk zel hi a mawi lo hle \hin. Chuvangin “Upa zawkte hmaah samit an kher ngai lo” tin a ni \hin a ni.

            Heng kan han tarlante a\ang hian Mizote chu aia upa te thuawih \hin kan nih zia ati lang chiang hle a ni. Aia upa chu engang mi pawh ni se an zahin an zai ngai zelin thil an ti \hin a ni. Nu leh pa te ngat phei chu an zahin an hnial thiang lo a ni ber. Thiang lo kan tih hian an hnial ngai lo kan ti a ni lo, lo ti tawk te an awm \hin avanga heti ang thianglo hi lo chhuak a ni tih kan hriat a \ul hle. Nu leh pa zah lo mihring chu an tluang ngai lo, nu leh pa in anchhia an chuan engah mah an hmuingil thei ngai tawh lo a ni.

Khawchhung leh tual leh in lama thiang lo te :-

            Kan pi leh pute hun laiah khan tih thiang loh leh tih duh loh thil an nei nual \hin a, chungte chu kan sawi seng awm lo ve, chung zinga an tih thian loh, khawltual leh inlama ‘ngai lo ve’ an lo tih \hin \henkhat an lo inhlanchhawnte sawi zauin lo thlir leh ila:-

i)                   Chhuatah chhung lam hawiin an mu ngai lo:- Hmanlai chuan chhuata in chhung lam hawia mut hi thil thiang lo anga ngaih a ni a, chuti anga mu an awm chuan an s^r thi duh niin an ngai \hin. S^r thi an awm chuan a ruang chu chhung lam hawiin an zawn chhuak \hin a, hemi avang hian heti ang rin dan hi a lo chhuak ta niin a lang a. Hmanlai pi pute chu thawmhnaw mumal inbel lo a mu mai \hin an nih avangin lo mut dawrh deuh ch^ng te a awm lo thei si lo a, chuti ang ch^ng a awm palh pawha p^wn lam a\anga hmuh a awlsam mai loh nan heti ang hawi zawng a mu lo tur hian an inzirtir niin a ngaih theih.

ii)                Ei leh in turah tumah an huphurh ngai lo ve : Ei leh in hi mihring dam chhan ber pakhat a ni a, kan taksa nunna hnar ber pawh a ni. A pawimawhin a hlu em em a, tumah kan inhuphurh tur a ni lo. Inneih chhawk thil a ni a, a remchan dan azirin kan in\awm tlang tur a ni, upate chuan an lo ti \hin.

iii)              In leng an hnar ngai lo : A tua te pawh nise ina lo leng tur hnar chu thil \ha leh mawi a ni ngai lo. Tin, nula tan tlangval amah nupuia be tur lo \awng hnar chu dan a ni ngai lo bawk. A duhzawng mi a nih loh pawhin a nu leh pate hmangin mawi takin a \in ngei ngei tur a ni. Chu chu Mizo nun leh ze mawi ropui tak chu a ni. Chuvangin “In leng an hnar ngai lo” an lo ti \hin a ni.

iv)               Kawngkaah an ding ngai lo : Kawngkaa din mai palh hi thil awl tak mai a ni \hin. Luh chhuahna ber a nih avangin hriat loh chhungin kan lo hnawk hman duh hle a, chuvangin kawngkaah an ding ngai lo an lo ti a ni.

v)                 Mahni duhzawng chauh hmeh ngaina mi chuan thlen in \ha a hmu ngai lo : Pi leh pute hun lai chuan hmeh duhzawng bik neia lan hi tuman an duh ngai lo. Khual-ah lek phei chuan thlen inte siam ang apiang chu tui ti takin an hmeh bawrh bawrh zel thin. Chu nun chuan thlen in te ngainat an hlawh a, duhsak a kai bawk thin. Nu leh pate’n an fate an zilhhau lawkna tawngkam pakhatah chuan “Mipa fate tan hmeh duh loh neih ngai a ni love, mipa fa chu khualah kan zik chhuak chawk tih hriat lawk a \ha ngai” an ti hmiah mai a ni.

vi)               Man leh mual avangin tumah an hausa ngai lo : Mizo hnam chuan hmeichhe man leh mual hi fel taka bithliahin dan leh hrai kan nei \hin. Heti chung hian mite bak chhama man inchhiar to ta vak mai an awm leh zauh \hin a, hmeichhe man hi sumdawnna thil a ni lo va, induhtawnna thu delhkilh a taka chantirna leh entirna mai a ni. Chuvangin, tuman man leh mual hi an nawmsakpuiin an hausak phah ngai lo.

vii)            Mikhual an au duhdah ngai lo : Mikhual an nih mai avanga auh duhdah emaw auh nawmnah hi mimawl ber ber te tihdan \hin a ni.

viii)          Mikhual an hnar ngai lo : Tun hma chuan mikhual hnar ching bik deuh khua an awm \hin. Hei hian kan chenna khawvel hi eng nge a nih tih     leh tute nge kan nih tih kan hriat chian tawk loh vang mai a ni. Tin, mikhual hnar ching  mi chu an zin ve \umah an nuam sa bik ngai lo a, an mahni ang an tawng ve duh.

ix)              Mikhualin min ei char ngai lo : Mikhualin min ei da ngai lo tihna ang a ni. Mikhual chu Khuavangte’n hruaiin thlenna tur awm angah an hruai a, thlen in an kawhhmuh \hin tih a ni. Khual chhia leh khual \ha zawng an awm na ngei mai, mahse ei leh bar thu-ah na na na chuan mikhual avangin tumah an \am ngai lo tih hi pi leh pute a\ang tawha mizote ngaihdan a ni.

x)                 Tual laiah an rui ngai lo, Phungin a keuh duh : Tual chara zu ruih chu a mawi lo em em a, rui an lo awm a nih vaih chuan khawtlang zah lohna a nih avangin Val upain tlangval a ho a, tu tih ber nge hriat theih lovin an chil hrep a, anmahni inah an zawn lut a, “Hei, in chu mi kha mi…….Phungin a keuh a nih hi” an ti a, huat ngam chi a ni tawh lova, chhungte tan a zahthak em em \hin a ni.

Heng kan han sawi a\ang te khian khaw chhung leh in leh avela an inzirtirna leh an tih ngai lo te kan hmu a, heng hian an nun a kaihruai em em a, khawtual pawh a nawm phah em em a ni. Heng kan sawi bakah pawh hian khawchhung leh tual leh in lama tih thiang lo inzirtirna te an la nei nual a, a mal te te a sawi fiah tawh lovin han dah chhuak leh ila :-

Vantlang kawngpui pin phui a thiang ngai lo

Thawm nei hmasa lovin mi inah an lut ngai lo

Mi inah thu lovin an lut tlang ngai lo

Kawt lama inzawm an duh ngai lo

Khum zauh an duh ngai lo

Anchhia dawntheihna te :-

            Hmanlai khan anchhhia inlawh hi an thil duh loh ber te zinga mi a ni awm e, anchhe dawngtu chuan a thil tihah hmuingilna a hmu thei tawh \hin lo a ni. Amaherawhchu \awngkaa anchhia inlawh nilo mah se an serh leh sangah \henkhatah te chuan thil tisualtu chu anchhe lawhna a awm tlat a, chu chuan nakin hnu thleng pawha an nun khawchhuah dan tur a hril em em a ni. A serh leh sang thil a tih thiang lo titu te chu dan in an chhia a lawh a, chumi ni lo tur chuan theih tawpin an fimkhur ve \hin a ni. Chu an anchhe dawn theihna hrang hrang te chu lo thlir ila :-

i)         Thil hmingthang tichhe tuin thla hlei an vei ngai lo : Thil hmingthang emaw thil dangdai bik tichhetute reng reng chu mi awm baka awm leh nung an ni a, an kuthlei man an tuar fo \hin. Thil hmingthang bik te hian uaptu leh chenchilh r>ngtu thlarau an nei a. Chung ang sawisa leh tichhetu chungah chuan kut an thlak let ve a, thla emaw kum emaw a liam hma-in an thi lo a nih vek chuan lu kawlh rawt khawpin an na ngei ngei \hin a ni an ti. Heti ang hi sawi tur a tam hle a ni.

ii)        Vantlang kawngpui an ti hnawk ngai lo : Kawng a nih tawh hrim hrim chuan Upate chuan tihhnawk hi an phal ngai lo. Chhun zana mite kal \hinna kawngpui ngat phei chu tihhnawk an phal lo bur ringawt mai a ni. An hlauh ber \hin tlang anchhia phurhna a nih vang a ni.

iii)      Vantlang zah lotu chuan nawmsak ni a hmu ngai lo : Vantlang zah lotu chuan mipuite a do tihna a ni. Chung ang mite chuan nun hlim ni leh nawmsak ni an hmu ngai lova, an nei ngai bawk hek lo. An ngaihnepte zinga mi an nih ve tlat vang a ni. Mahni inngainep an hlim thei ngai si lo a.

iv)       Tuikhur tui an tibawlhhlawh ngai lo, tlang anchhe dawnna a ni ngai e : Tuikhur tui sawksak leh tihbawlhhlawh hi nun chhiatna tawp a ni a, mi zawng zawgn duh loh leh pawi lian tak khawihna a nih avangin kan zah em em \heuh tur a ni tiin pi leh pute a\ang tawhin thu kan inrochhiah chhawng ta zel a ni.

v)        Kawngkam tui an tibawlhhlawh ngai lo : Kawng kama tui awm chu mi tin in leh tlan a ni a, a duh apiangte tana in tur renchang a nih avangin a thianghlim reng tur a ni. Chung ang tibawlhhlawhtu chuan mite huat rawn an hlawh a, tlang an chhia phurhna a nih mai bakah mi nun chhia nihna a ni bawk.

vi)       Sakei aih niin la an dek ngai lo:- Sakei aih ni a la dek an awm chuan, chu mi chu ‘Sakei-in a seh duh’ an ti \hin a, hei hi vantlang thil tihkhawm ni a tel lo bik leh mahni hna lo thawk bik lo tura an inzirtirna niin a lang.

vii)     Thlipui tleh laiin an faifuk ngai lo:- Hmanlai chuan faifuk hian thli a ko niin an ngai \hin a, khaw lum em em lai pawhin thli koh nan an faifuk hlerh hlerh \hin a, chuvangin thlipui tleh laia faifuk chuan thlipui nasa tak a ko chhuak thei niin an ring a. Hei hi ‘chhiatna leh hlauhawm lo thleng mai thei dinhmuna din laiin thlamuang tak leh inring lo a awm mai lo in, englai pawh a inring renga awm tur kan ni’ ti pawhin a sawifiah theih awm e.

viii)    Vantlang kawngpui pin phui a thiang ngai lo:- Vantlangin kawngpui atana an hman lai pin phui hi thil thiang lo anga ngaih a ni a, pi pute rin dan chuan a ping phui tute chhungkua a\ang chuan ruang a chhuak duh bik a, chhungkua chu kawng hrang hrangah chhiatna hrang hrangin a um zui \hin a  ni. Hei hi tunlaiah chuan puith<na atthlak anga ngaih ni mah se, hmanlaia vantlang kawng leh thilte zah tura an inzirtirna hi tun thleng pawh a zawm makmawh a ni.

ix)       Zun ek thladah mi an dam rei ngai lo : Zun leh ek hi mihring kawchhung a\anga chhuakah chuan thil tenawm bera ngaih a ni \hin. Mi’n chuti anga a thil bawlhlawh a thlahdaha a duhna hmun hmuna a ek leh a zun mai chuan mite’n anchhia an lawh mai \hin. Chuti ang avang chuan “Zun leh ek thlahdah mi an dam rei ngai lo” an lo ti \hin a ni.

Kan sawi tak te a\ang hian anchhe dawn theihna an lo neih te chu kan hmu chiang hle awm e. Heng an serh leh sang avang hian an khawtlang nun a \hat phah a, a \hen te hi chu atthlak tak tak te ni mah se, an hun lai kha chuan zawm loh hi a thiang lo a, zawm lo chuan an nun thlengin a tuar a an hlau hle \hin a ni. Tin, tunlai hunah pawh hian tih ngai loh thil anchhe dawn theihna thil awm thei te pawh kan lo nei zel a, hengte pawh hian kan nun a vawn phah hle a ni. Kan sawifiah bakah hian \henkhat hrilfiah kher lovin han tarlang leh ila :-

Khawhar in atanga khawhar in dangah riah pakai nghal an duh ngai lo

Kawngpui kana in sak sawn an duh ngai lo

Nu leh pa malsawmna keng lovin tumah an ding chhuak ngai lo

Pi leh pu ro dek ral ding chhuak an awm ngai

Mipa tana tih thiang lo leh an serh leh sang te:-

            Hmanlai hun a\ang tawhin tun hun (avai ni tawh lo mah se) thleng te pawh a ni ang chu Mipa te hi khawtlang leh ram tan chuan enkima engkim ti ila kan sawisual tam awm love, an nun kha hmeichhia te ai chuan an indah sang hle a, inrawlhna tur awm leh awm lo chin kha an serh leh sang khan a lo thliar hrang dim diam a, an tih tur leh tih loh tur chin te kha an lo siam thiam em em a ni. Hmeichhe awm nen zawk te an lo dimdawi thiam em em rualin, a\ul hunah chuan an chhawr thiam hle thung lawi si. Mipa te tan tih mawi leh tih thiang lo an nei nual a, tlem la chhuakin lo thlir zau ila:-

i)         Fen zar hnuaiah mipa an luttlang ngai lo : Hmeichhe fen thil reng reng chu tenawm leh bawlhhlawha ngaih a ni. Chung ang hnuaia mipa a luh tlang chuan a bawlhhlawh satliah mai pawh ni lovin pasal \hatna kawngah pawh mi hlawhchham sa kap thei lo tur ang hiala ngaihna a awm nghal bawk \hin. Tin, hmeichhe laka padawp chan channa nun ang hiala ngaih a nih bawk avangin “Fen zar hnuaiah mipa an lut tlang ngai lo” an ti a ni.

ii)        Mipa tan hmeichhe velh a mawi ngai lo :  Mipa tan hmeichhia an nih tawh phawt chuan kutthlak loh a \ha. Thu \haa kan hneh lo a nih pawhin duhtawkin inhrithla mai rawh se, midangten thiam loh an chantir tho \hin a ni. Kut kan thlaka kan velh erawh chuan mipa tha chak zawk kan nih avangin ngam reng sa vel kan nihna khan thiam loh min chantir nghal a, a mawi lo em em bik \hin a ni.

iii)      Mipa tan na na na chuan theih loh a awm ngai lo : Mihring tana tih theih awm chi a lang tawh phawt chu mipa (mihring) tan chuan tih theih loh a awm lo. Kan tum phawt chuan kawng pawh a lo awm ngei \hin. Chu kawng zawh ngamtute chuan he thu hi an lo phuh chhuak ta a ni. Thangtharte tan chona sang tak a ni.

iv)       Ruah hmite leh mi pa te mai mai an ti ngai lo : Ruah hmi a lo tlakin a fang a sin a, ngaihnep mai a awl thin. Mahse, mi’n a do luih chuan reih deuh hnuah a lo huh zawr hnep thin a. Chuti ang deuh bawkin pain nula an chaiha an fiam emaw nulaten an nel pangngaia an nel reng chuan innel sual hun alo awm \hin. Mi pate mai mai an tih chungin an lo tlawm hman reng mai \hin ang sawina a ni.

Kan sawi tak ang hian Mipa te tana thiang lo te kan hmu a, \henkhat hi chu mipa te dahsanna lam a ni ve bawk. Heng kan tarlan te hian thu zirtir \ha tak tak a keng hlawm a ni. Tin, Nu leh nu insual pa-in an \helh ngai lo tih a awm bawk a, hei pawh hi Mipa te tana tih thiang lo, inrawlhna tham lo a ni tih a entir awm e.

Puithuna thil te :-

            Puithuna kan han tih vang hian adik lo lam a ni kan tihna lam a ni mai lo. Kan pi leh pute kha puithuna khan a lo man hnehin a lo thunun viau \hin tih kan hre thei awm e. Amaherawhchu puithuna thil hi a\ha lo lam ngawr ngawr a ni lo a, zirtirna \ha tak tak keng pawh a awm nual a, an khawtlang leh mimal nun kha an lo chik in an lo chhut hneh hle tih a lang bawk awm e. Chutih laiin heng puithuna \henkhatte hi chu tunlai hunah chuan kan hlau tawh lo-in hmanlai hun ang kha chuan kan la thutak tawh lo a ni. Amaherawhchu heng puithuna te la lathutak em em mi hi an awm a, hengte pawh hi kan dem thei ngawt lova, ngaihbel tur ting hian thil hi a lo thlen ve leh \hin vangte pawh a ni ang chu. Heng an puithuna te hi chu Kristian nih hma thil te anih avangin Kristian nih hnuah hi chuan Kristian Sakhaw rindan kalh te a nih hlawm avangin lak thutak theih lohna chen a awm ve bawk a ni.

i)                   A chhuak zawngin nau an inhlan ngai lo : In chhung a\anga a chhuak zawnga nau inpek chhawn ang hi a ni. Kawngkapui a ni emaw tukverh a\angin a ni emaw tun hma chuan an duh ngai lo. Naute pangchang thlarau khan ‘E khai, hnawksak min tih avangin lengbo hlen se min ti a nih hi’ tiin an thla chu inah a haw duh lova, an lo damlo \an a, mihring an lo tling zo ta lo mai \hin a ni an ti. Tin, khawvela rohlu ber khatia a chhuak zawng khera inhlan chu hmangaihna a\ang chuan phal chi a ni lo hrim hrim a, a mawi lo bawk.

ii)                  Pute kawmthlangah in an sa ngai lo : Puzawnte kawmthlanga in kan sak chuan Chhungpui zun thli hang al vel chu hriselnain a zo lo thuai a, chu chuan dammawh hritlanna min siamsak reng \hin avangin he thu hi an inrochhiah \hin ani. Hman lai hun angah chuan a dik chiah mai a, tunlai hun atan erawh chuan hmun tam zawkah chuan a ni kher tawh lo ve. Kan thli te pawh a tawp nep tawh vang a ni.

iii)                Mitthi inah naupang kal ngai a ni lo, mitthi thlain a kap duh : Tun hma chuan naupangin an nu leh pate mitthi in kal tur ngen mai mai an ching \hin a, chung ang hunah chuan nu leh pate chuan naupang chu khap (hnar) pahin ‘mitthi thal an tih chu Uihli emaw a anpui rannung te tak te Uihli aia te deuh Uihli ai maha sawt rang leh chak’ hi an ni. Naupang hnarna \ha tak ni mah se a \hat lohna a tam hle a ni.

iv)               Naupai laiin Savawm sa an ei ngai lo, nau mi seh hmang neihna ani ngai e : Mi’n Nau pai laia Savawm sa a ei chuan a fa chuan mi seh a ching \hin nia hriat a ni. Chuvangin ‘Naupai laiin Savawm sa an ei ngai lo, nau mi seh hmang neihna a ni ngai e’ an lo ti \hin. An samte nen lam a hraw duh an ti \hin.

v)                 Tiltip chunga thil ei ngai a ni lo ei sual a awl bik : Ten rukna riau nei chunga thil kan ei chuan ngaih a nuam thei ngai lova, pum pai pawh a nuam thei ngai lo. Tin, ei sual a awl duh bik bawk \hin a ni. Tiltipna kan neih chuan ei loh law law a \ha ber a ni.

vi)               Naupai laiin Luipui an kan ngai lo, luipui huaiin nau a la duh : Naupai laia lupui kan hi an serh hle \hin, lui huai khan naute kha a lo hmu a, a awt em em a, an pian hmain emaw an pian hnu rei vak lovah a la mai \hin niin an ngai. An pian hmaa a lak chuan an chhiat a, an pian hnua a lak chuan hlamzuihin an thi tihna a ni.

vii)            Hlamzuih leng ngaiin phum ngai a ni lo : Nupui la nei lo tan chuan hlam zuiha thi nausen phum chu \ul lo leh thiang lo tluka dah leh ngaih a ni. A chhan nia lang pakhat chu tlangval inrawlhna thiam niin a lan loh vang a ni. Tin, a dang lehah chuan hlam zuiha thihtirtu natna hri khan tlangval chu zuamin a chenchilh hlauh vang leh Sanu chuan lo chhinchhiah ru dawn tlata an ngaih \hin vang a ni. Chuvangin, fa kin tawh mipate’n bellam chhungah khungin an phum mai \hin.

viii)          Hlam zuih thi an ral ngai lo : Mizo danah hlam zuiha thi chu mihring la tling lo anga ngaih a nih avangin inral a thiang lova, an inral ngai bawk hek lo.

ix)              In khat ata a hrangin an zin chhuak rual ngai lo : Ni khat thil thu-ah in pakhat a\angin a in\hen zawnga zin chhuah hi Mizo chuan kan serh em em \hin. A chhan chu pakhat zawk zawk khan vanduaina tawk ngei \hina an hriat tlat vang a ni ber. Tin, a thuhrimah chhungkua ni ve si, tum inpersan lutuk chu thil thiang pawh ni chiah bikin a lang lo a, hman lai nun nen phei chuan a mawi lo lehzual bawk a ni. Ngaihbel theih tur tingin \hangthar hunah pawh thil thleng chu a awm zeuh zeuh \hin. A \hen chuan ‘chhim leh hmar’ zawnga in\hen an ti deuh kher bawk.

x)                 In ngawidawh sa suh a neitu bak an tla ngai lo : Veng thler thla tawp ber lai taka in sak hi in ngawidawh an tih \hin chu a ni. Veng thli zawng zawng lo dawltu leh dawngtu in a nih avangin hrisel vak ngaihna a awm lo. Tin, tlang thli mai bakah khawtlang tan a hnawksak duh a, mite sawi sep kai in a nih avangin thihna maksak deuh an tawh pawhin ngaihbel a awl bik \hin a ni.

Nula pasal neiin tuthlawh an chhawm ngai lo tih te pawh hi puithuna tak chu a ni ve reng a ni.

Puithuna avanga kan pi leh pute’n tih ngai loh a an lo ruat kan han sawi tak te hian Mizo te kha puithuna la thutak mi an nih zia a lang a, an khawtlang lo \hat zawk nan chuan heng puithuna te hi insawi \haih chu ni chiah lo mah se, insawi \haihna chi khat atan an hmang ti ila kan sawi sual tam awm love, mahse kan khawtlangin an lo hlawk phah \hin avangin a tha zawngin kan ngai thei awm e.

Ram lama thil tih thiang lo te :-

            Ram chhuah leh feh velah te thiang lo leh tih ngai lo an nei nual a, heng an tih thiang lo te hi an tih luih chuan an tana chhiatna lo thleng thei a ni tih hre chiangtu ber ber te an nih hlawm avangin a an zawm lo mai mai ngai lo a, an fimkhur em em \hin a ni.

i)                   Thlamah Chakai emaw Ui emaw rawh ngai a ni lo : Hman lai chuan mi thlama Chakai emaw Ui emaw rawh chu leichhe chawina hial a ni \hin. Lova thlaiten an haw em em a, a khu tluk phak chin chu an rah \ha thei ngai lova, chuvangin an serh em em a ni.

ii)                Thlam kawngka leh namthlakte favangah khar ngai a ni lo : Favang a lo nih tawh chuan upate chuan thlam kawngka leh namthlak khar an phal tawh ngai lo. Buh hian thlarau a nei ve a, chu buh thla chu thlamah a lawi ve \hin niin an ngai a. Thlam kawngka leh namthlakte kan khar vek chuan kan buh thla kha rite thlamah a lawi hlauh \hin a, buh a ngah theih ngai loh an ti \hin.

iii)              Thlawhlaiah an > ngai lo : Thlawhlaia ek hi a huatthlala duh em em a, a rim a chhiat mai bakah rah pherh leh khawih palh pawh awm thei a, tin, buh leh thlaite hian hnuaichhiahna angah an ngai a, a thar \hat theih ngai loh an ti a ni.

iv)               Kang fim lovah an nei ngai lo, buh-bal a \ha thei ngai lo : Ram a kana kum thum a tlin leh hma chu kang fim tih a ni \hin. Chung ang kang fim ramah chuan buh leh bal a \ha thei tak tak ngai lo. Kum thum hnuah erawh chuan lei a lo hang \ha leh \an tawh a, lo atana neih leh pawh a pawi tawh \hin lo a ni.

v)                 Mai leng an um ngai  lo : Mai chu thlai zam duh tak, thui tak tak thlenga zam \hin a ni a, rite lovah te a zam kai fo \hin. Chung lo rite thlenga va zam chu Mai leng tih a ni \hin. A zik sih emaw, a rah lawh emaw chu thiang lo a ni a, mi ram lam a va zam kai chin chu chhui zui ngai a ni lo, a va zamna lo neitute chan tur a ni mai. Kan va um zui zel erawh chuan mi duham nihna a nih tawh avangin a zahthlak a ni. Chuvanga ‘Mai leng an um ngai lo’ lo ti \hin an ni.

vi)               Lo kawt an nei ngai lo : A awmzia chu, mi pakhatin lo pahnih neiin a lo leh lo inkarah chuan midang  lo pakhat a tla zep tihna a ni. Duhamna \ha lo leh mawi lo tak a ni a, han ngaihtuah mai pawhin a nalh lo hle a ni. Midang sahhuala lo neih chu anchhia hial pawh dawng tlak a ni tiin miten sawi se, a awm lo hran bik lem lo thei hial ang chu. A kawttu lo khan a lo neitute chhungkua chu a anchhia a khumtir tlat avangin an chhung zingah mi pakhat tal nunnain a tuar \hin a ni an ti. Chuvangin lo kawt neih hi thiang lovah an lo ngai \hin.

vii)            Ngawi dawh leh a vennaah sam hrampu an telh ngai lo : Sam hrampu tih hi lusun chhungkua tihna a ni a, a bikin nupui sun emaw pasal sun emaw te hi an bel deuh bik \hin. An in\hen hma chuan thiltihhona ang chi-ah chuan an telh ngai lova, a lusuna te pawh an tel duh ngai bawk hek lo. Mahse, tlangin an pe khawm a, a chang tam ber ber an ni tho \hin a ni. Nghafuan vennaah lek phei chuan an duh lo lehzual \hin a ni.

viii)          Buh chi lukhamin an riak lut ngai lo:- Buh tuh hun laiin lo-ah an riak lut ngai lo tihna a ni a. Buh tuh hun lai hi sik leh sa inthlak lai a ni a, sikserh leh natna dang dangte tam hun lai a nih avangin chute ang laka an him zawk theih nan ram lama riah luh hi thiang lo angah an ngai \hin a ni.

ix)              Sawntlungah hma an phel ngai lo:- Hmanlai kan pi leh pute chu ram lama hnathawka ei zawng \hin an ni a, sawntlung laia hma phel hi an duh ngai lo a. Sawi dan \henkhatah chuan sakei a awm duh ni a an ngaih vang a ni a, mahse sawntlunga hma han lak hi hna harsa lo tak a nih avangin thil harsa lo leh hna tlemte thawh zawh tham lek kalsan mai lo tura an inzirtirna niin a ngaih theih.

Heng ram lama tih ngai lo an lo tih ho te hian mizo nun a chawi nasa hle a, duham avang te a thil lo tih ngawt kha a thiang lo a, anchhia a nih tel avangin tuma hriat loh pawhin an ti ru ngam lo a, hei hian rinawmna kawngah mizo pipute kha a vawn phah em em a ni. Heng kan sawi bakah hian ram lama an tih ngai loh \henkhatte han tarlang leh ila:-

Ram lama chaw ei bang an paih ngai lo

Rama thing fawm sa an paih ngai lo

Lo man niin thlam an tlawh ngai lo

Mahni lo hlui an nei leh ngai lo

Ramah naupang an hnuhnuntir ngai lo

            Heng zawng zawng avang hian dan \ha chu an nunah an lo tuh theih nan ngai lo te hi an hmang tangkai em em a ni tih kan hre thei a, thangthar leh zel te tana inzirna \ha tak a ni reng a ni.

Thufing leh tehkhin thu \ha:-

            Tehkhin thu \ha tak tak an nei a, chung an tehkhin thu te chu thu dik tak tak leh thufing tak tak a taka an tawn ngei \hin a\ang te-in an siam chhuak a, an ngai thutakin an la urhsun thei em em a ni. An tehkhin thu leh an thufingte hian zirtir a nei \ha em em a, an nun chhe tur kha a vawng a, khawtlang leh ramin a \hat phah em em a ni. Chung an tehkhin thufing tha tak tak \henkhatte lo tarlang ila:-

i)                   Chappui mawng leh nu mawng bulah pa awm hle hle theih ngai lo : Lo hal nikhuain lo hal tur pa-in chap mawng (lo mawng) a thlen tawh chuan hal thuai chakin a phi chung \hin. Tihtur a tihna (thawhna) hmun tur a thlen tawh avangin. Chutiang deuh bawk chuan nupuite kianga mut tawh chuan pa insum reng a harsa \hin. Chuvangin, hnathawh mai tur awm reng chung leh a hmun thleng tawh si a awm hle hle a harsatzia tehkhinna mai a ni.

ii)                Harsatna tluka finna thuruk pai tam a awm lo : Mi’n harsatna tam tak tawka a lo suttlang tawh chuan chu harsatnain hriatna dik leh chhelna hlut zia a pai tamzia chu a hmuchhuak \hin. Finna thuruk atan chuan harsatna tluka robawm \ha dang khawvel thil atan chuan a awm hran chuang lo.

iii)              Sunhlu kungah thei dang a rah ngai lo : Sunhlu kungah chuan sunhlu vek a lo rah \hin. Sunhlu kungah tuma’n Theipui rah an lo ngai lovang. Nu thinchhia leh ancheh tak chuan fanu thinchhia leh ancheh tak bak a hring ngai lo. A nu ang chhunga seilian a nih ngat chuan. Tin, Nu \ha leh fel chuan fanu \ha leh fel a hring \hin bawk.Chuvangin, thil engpawh mai hian a nihna ang ang a rah chhuahpui \hin tihna a ni.

v)        Thinur laiin thu an pawtchat ngai lo : Thinur lai chuan thil engpawh duhin kan huam zel mai \hin, thinur a lo reh a, thinur laia kan duh ang kha thinur reh hnu chuan kan duh lo leh thei a, chuvangin thinur laia thu pawhchah hi a him tawk lovin a fing ber \hin lo.

vi)       Thutiam an sut leh mai mai ngai lo : Thu mi’n a tiam zet tawh hnua a sut leh a nih chuan mi pangngai a ni lo tihna a ni. Thu kan lo tiam tawh a nih chuan hlen kan tum ngei tur a ni. Chu chuan mahni inzahna a ni a, a \hain a ropui bawk. Naupang pawnto infiam mai mai te pawhin “Thlengpui khup hnu thla leh thei lo, kei ka tiam dai dawk” an lo ti \hin a ni.

vii)     Kawng tluanga kal mi an bo ngai lo : Dik leh fel taka rorel \hin lal an buai ngai lova, nunze dika nung tumah an buai ngai hek lo. Khawilo chhuah niah pawh kawng tluang pangngai zawhtu chu an bo ngai lo bawk.

viii)    Vapualin a tui duh lai a thlauh/thlau ngai lo : (Thlauh leh thlau hi a hman thei ve ve nain a hmanna hmun leh hun erawh chu a inang lo thung)  Vapual pa chuan a nuin tui a awp dawn chinah chuan thing kawrawnga a buah chuan akhung a, chu chu pawn lam a\angin chirh ban takin a chaw leh tui pekna tur chauh zuahin a zut phui tlat a. Chumi kua a\ang chuan a pui chu a chaw leh tuiin a chawm \hin. A note a lo len hun chuan a chirh zut char khawn bur mai chu tui vek hmangin a tihun a, a la chhuak leh thei chauh \hin. A pui chawmna tur tui leh a chirh phuh huhna tur tui chu kawng lakah engti kawng mahin a thauh ngai lo. A tel lo chuan a pui leh a note te chu an thih mai dawn avang a ni. Tin, a puiin a tui awp keu tuma a awp lai hun chuan a pa chuan a chawm reng tur a ni. Vapual dangin an lo chawm ve pawh a thiang lova, chaw an lo va pe a, a nuin alo ei a nih chuan a pa chuan a ensan (thlau) nghal hmiah \hin a, chawm chhunzawm duh lovin a pui leh note te chu an thi mai \hin. Chuti anga buaina a awm hran loh chuan a pa chuan a nu leh note chu a chawm reng \hin a ni. A note leh a pui an puar hma chuan chaw leh tui pawh lem khat mah a lem ve ngai lo. Mipa te tan an nupui leh fate enkawl kawnga entawk tur \ha tak a ni.

ix)       Zahmawh sawi hrat an tluang tak tak thei ngai lo : Hmanlai hun ata tawh Mizo zingah zahmawh sawi hrat leh ching an awm \hin. Serh leh sang thil thlenga fiamthu thawh nana hmang ta mai tawk pawh bo lo. Heti ang mite hi pi leh pute a\ang tawhin chhut chet an dawl ngai lo. Thil engkimah an tluang tak tak thei ngai lova hriat an ni \hin.

xi)              Di chu hal phawt loh chuan a par ngai lo : Di inchunga awm chi chu meia hal hmasak a nih phawt loh chuan a par ngai lo. Mihringte pawh hi ngaihtuahna thar neia lo ding chhuak tur chuan mihring hlui khenbeh a ngai ti ila a sual awm lo ve. Harsatna a\ang lo chuan a hlawhtlin (par) theih \hin loh a ni.

xii)            Lampui changkhatah mi an be chhe ngai lo : Kawng laka mi kan tawhin emaw kan kalpuiin emaw biak chhiat tur a ni ngai lo. I hriat ngai loh mi a nih pawhin i kalpui emaw i tawh mek emaw chu i unau, i lam hnai tak a lo ni mial thei. A nih loh vek leh in kal chhung rei lo te-ah khan \anpuia venghimtu che a ni thei a ni.

x)        Lung rit tak chawi turin Arbawm chungah an chuang ngai lo : Lung rit tak chawi siin Arbawm chunga kan chuan chuan Abawm chu kan rap per chhe vek mai dawn a ni. Thil \ha eng pawh ti dawn ila, mahni dinhmun thlira ngaihtuah hmasak a \ul a, thil \ha ti ni mah ila kan chhiat phah der thei a ni.

xi)       Nang chu I kir thei e, I tawng erawh chu a kir leh tawh ngai lo vang : Kan nun leh thiltihah inchhirin kan kir leh nghal thei. |awng hnu leh tui baw hnu chu a sut theih tawh ngai lova, Chuvangin fimkhur a ngai em em a ni.

xii)     Nun hmang duhdah mi an hmuingil ngai lo : Duhdah taka nun hmanga pawlawh taka nung \hin mite hian an sim hlauh loh chuan an hmuingil tak tak thei ngai lo. An lo nun duhdahna khan a vaw let a, an rum vawng vawng mai \hin a ni.

xiii)    Pan lovah tho a fu ngai lo: Tho chuan pan hi a bawm duh bik em em a, pan lovah fuk pawh an fu rei duh ngai lo. Chuti ang bawkin mite’n a min sawi \hinna hi chu a lo dik deuh nge nge \hin tih nemnghehna thufing pakhat a ni.

xiv)     Tap lovin tumah an piang ngai lo : Mihring kan lo piana kan tih hmasak ber \hin chu \ah a ni \hin. Kan lo pian chhuah phat a\anga khawvel chu hrehawmzia leh lungngaih tahna hmun a nihzia a taka kan puan chhuahna  a ni e tiin pi leh pute chuan an sawi \hin. |ah hi a mak lova, a zahthlak bawk hek lo. Khawvel pianken leh zepui put sa a ni e. Heti a nih avang hian “|ap lovin tumah an piang ngai lo” tih a ni.

xv)      Mi z^wnna hl^ng chemin an phelh ngai lo: Hmanlai chuan dam lo leh mitthi z^wn nan hl^ng an siam \hin a, hl^ng an \awnna hn^ng chu chema han sah phelh mai remchang viau mah se kut ngeiin an phelh kher \hin a. Hei hi intih palh leh mihring insah palh mai te awlsam thei tak a nih avanga tih ngai loh a ni.

xvi)    Thing zung an tuah ngai lo: Pi leh pute chuan ‘Thing zung tuah chu nu hnute a p^n duh’ tiin an lo sawi \hin a. Thing zung tuah hi a khu nasa duh bakah a vam \ha ve thei lo a, thing thu kar zung ro \ha tak hi lak awlsam tak ni mah se thing dang tuah nen a inang ve thei lo a. Thing phurtu-in a awlsam zawng chauh ngaihtuah lo a thing \ha fawm tura inzirtirna a ni.

Heng kan han sawi bakah hian tun hnu deuh a thufing leh tehkhin thu \ha tak tak an siam chhuah kan ngai lo ve huang chhunga tel a la awm nual a, mihringin hma a sawn ang zelin kan tih thiang lo te pawh tih dang lam ve zel a ngai \hin. A hun lai mil zel a adang siam hi tih makmawh a ni. Tih ngai loh thil leh thiang lo a awm hian mihring nun a vawng \ha em em a, miin sual leh thil \ha lo a zawh loh phah \hin a ni. Tun hnu deuh a thufing leh tehkhin thu kan nei te chu lo thai lang ve zawr zawr ila :-

Hmangaihna chuan a bul \an leh pawh a hnial ngai lo,

Ui bauh hmangin mi a seh ngai lo

Lehkha zirin tlai luat a nei lo

Mahni pawh inhmangaih thiam lo tan tumah hmangaih tak tak theih a ni ngai lo

Puhmawh nei lo zu in an awm ngai lo

Thiamna hi a \am ve ngai lo

Thihna chungchang a an serh leh sang te :-

            Thihna chungchanga hi an la thu tak em em a, an serh leh sang te hi thihna chungchangah hian an la urhsun hle a, thih kha an hlau hle a, sarthi ang chi leh mi nawlpui thihna ang lova thi te chu an hlau in phum vat vat mai te an duh \hin a ni. Thihna chugnchanga tih thiang leh thiang lo an lo nei \ha em em a, chung zinga \henkhatte chu :-

i)             Sarthi reng reng chu lumen ngai a ni lo ve :  Sar thihna chu thihna rapthlak leh \ihbaiawm anih mai bakah an thla chuan khaw chhung a tibuai \hin nia sawi a ni a. Chuvangin an ruang pawh inah zawn lut lovin sumhmunah an dah a, zan pawh ni se thlan an lai sawk sawk a, an phum zui nghal mai \hin a ni.

ii)           Tlung an let ngai lo, ruang a chhuak duh : Hman lai hun angah chuan khua reng reng hi thler awmze fel tak neia rem leh siam a ni \hin. In pawh hawi zawng inanga sak, ther lehlam lehlam pawh rual thei ang bera rem a ni \hin. Mi’n a in chu sa \hain a tlung chu char lam \hin kha kawt lamah hawitir ta daih se emaw, a in hawi zawng kha thlak ta daih se chung ang chu tlung let chu a ni. Chung ang a mi’n in a sak \hata a tih ngat chuan a insak kha khawtlang a tai tihna a nih tawh avangin tlang anchhia phur lo thei a ni lova, an chhung zinga a tu ber emaw khan nunna achan phah \hin a ni an ti.

iii)         Hlam zuih thi an ral ngai lo : Mizo danah hlam zuiha thi chu mihring la tling lo anga ngaih a nih avangin inral a thiang lova, an inral ngai bawk hek lo.

iv)          Hlamzuih leng  ngaiin phum ngai a ni lo : Nupui la nei lo tan chuan hlam zuiha thi nausen phum chu \ul lo leh thiang lo tluka dah leh ngaih a ni. A chhan nia lang pakhat chu tlangval inrawlhna thiam niin a lan loh vang  a ni. Tin, a dang lehah chuan hlamzuiha thihtirtu natna hri khan tlangval  chu zuamin a chenchilh hlauh vang tih an hlauh vang leh Sanu chuan lo chhinchhiah ru dawn tlata an ngaih \hin vang a ni. Chuvangin, fa kin tawh mipate’n bellam chhungah khungin an phum mai \hin.

Heng kan sawi tak mai bakah pawh hian thihna chung changa an tih thiang lo te a la awm nual a, thihna tak tak leh thil \ha lo tak tak thlenna ni \hin lo mah se, inzirtirna leh thuawihna atan an hmang a, a hlu hle a ni. Hlamzuih a thi te chu an ngai thutak lo hle tih kan hmu thei a, hei hian kan tunlai nun thleng in kan pi leh pu te lo kalpui dan kha kan la chhawm deuh chuan a hriat a, mahse mihring kan lo fin tak zel avangin kan sawngbawl dan chu a dang ta hret hret zel a ni. Chuti ang bawkin Sarthi te pawh tun hma lama an lo hlauh viau laiin tunah chuan hriattur atam tak vang te pawh a ni ang, eng vakah kan ngai ta lo niin a lang.

Mimal tana zawm tur, hriat tur leh tih loh atan a \ha thil te :-

            Mimal tana zawm tur, hriat tur leh tih loh atan a \ha thil te an ngah em em a, tawng chungchangah te, inrel chungchangah te, duhamna chungchangah te, sualna chungchangah te, inhnial chungchang leh adangah te mi pawi sawi an hlauin tih thiang lo leh mawi lo an ngah em em a, chutiang an tih thiang lo ti \hin chu an ngaihniam hle \hin reng a, chuvangin an nun an ulukin mi pawisawi an hlau hle \hin a ni. Chung mimal tana zawm tur, hriat tur leh tih loh atan a \ha thil te chu lo thlir zau ila ;-

i)                A kherkhiap zawng hlira thu lak ching an hlim ngai lo : Thu engpawh a kheuhbeuh leh kawi zawng hlira latute hi an hlim tak tak ngai lova, an ngaihtuahna \ha lo chu anmahni ngeiin an phur \hin a, an hlim tak tak thei ngai lo a ni.

ii)                   A sai ngal deng tliak zawnga \awng ngai a ni lo ve : Sai ngal ruh chu tu han den tliah chi a ni hauh lo, mahse mi’n a chapo thinurna a\angin a tih theih hauh loh tur leh a phak hauh lo thil tithei tura a insawi emaw, inhrosak nana a hman chuan a tan a zahthlak thlawn mai \hin a. Chuvangin, “Sai ngal deng liak zawnga \awng ngai a ni lo ve” an lo ti a ni.

iii)                 Chaltlai taka mi biain an chhang mai mai ngai lo : Chaltlai taka mite biak leh chhan hi chapona avang mai a ni a, chapo chu sual lian tak a nih bakah mite ngainat hlawh lohna a ni \hin. A chhangtu tan hlawkna a awm lova, a chhana tan a huatthlala awm bawk \hin a ni.

iv)                 Mi tukkhum an rel zui chiam ngai lo :  Mi tam tak chuan mi an kal liam hnu emaw an awm loh veleha rel zui chiam mai hi an ching \hin. Hei hi \ha lo leh mawi lo tak mai a nih bakah tlin lohna kawng nei ve vek kan nih hriat hun tak a ni.

v)                    Mi ancheh leh awkhrawlin \hian \ha an nei thei tak tak ngai lo : Eng emaw hleka ang thla zen mi leh phungthlu lo, \awng pung pung mi leh mi duham miten \hian \ha an tla chham fo \hin. An nun a ngaihzawn awm loh vang a ni.

vi)                 Mi lungleng thei kan tih te hi mi rilru chhe tak an awm ngai lo : Mi lungleng thei tak te hi a tlangpuiin midangte hriatthiamna ngah mi leh mi ngaihtuahna nei thui an ni  a. Mite lungngaihna tawmpui theitute an nih avangin mi rilru chhe tak an awm ngai lo a ni.

vii)               Mi nun chhe lutuk an damrei ngai lo : Mite bak chhama thiltih ching leh a lova luak chhuaka nung mite reng reng chu an nun a tawi duh bik \hin. An tualthi a nih loh vek pawhin tawhsual tawkin emaw vanduaina engemaw tak tawkin an thi mai \hin a ni.

viii)            Mahni an inzahpui ngai lo : Mahni inzahpui tlat mai hi sual lian tak anga kan ngai lo a nih vek pawhin dik lohna lian tak chu a ni phawt mai. Mahni inhnuh hniamna mai a ni a, kan theihna min hupbehsaktu lian ber zinga pakhat a tling hial a ni.

ix)                 Mahni deh chhuah chhungte lovin an tlak ral ngai lo : Mahni thawh chhuah pawh ni se chhungte tel lova eiral leh hman ral hi Mizo chhugkuaah chuan thiang lo tluka ngaih a ni. Chung ang mite chu an lo puitlina mahnia khawsak an inrel hran hun thlengin an tluang ngai lo va, hmasialnaa khat thinlung pu mi an nih avangin an hlim tak tak thei ngai lo bawk.

x)                    Mi an pawng hnial chiam ngai lo : Inhnialna hian thudik zawk zawng a lai lang ngei mai \hin tak a, mahse inhnialna atthlak a awm a, thiam zawk nih tum hrim hrim a\anga mi pawng hnial vak mai erawhchu atthlak thil mai a nih avangin bansan a finthlak zawk daih a ni.

xi)                 Mi rawva an damrei ngai lo :  Mahni mihringpuite leh nungchate chunga nunrawng riau ringawt mai mite chu mi rawva tih an ni. Heng ang mite hian khawvel anchhia zawng zawng an phurh \hin avangin an dam rei ngai lo. An vanglai tak nia an hriatah mual an liam mai \hin a ni.

xii)               Mi thil an dil mai mai ngai lo : Duh leh awh zawng a nih mai avanga mite hnena thil dil chawt chawt mai mi hi awm a ni \hin. Mite’n chu thil chu eng ang chiahin nge an hlut a, engtia nei nge an nih tih pawh chhut hmasa uk lova dil chawt zel hi a mawi lo chang ni lovin a \ha lo em em a ni. Kan dil chu min lo pe ta pawh ni se an ni aiin kan hmang \angkai lo zawk thei tih pawh chhut a \ha a ni.

xiii)            Mi tlahdahin rawn an hlawh ngai lo : An fing fel thawkhat viau pawh a ni thei e, mi nun fimkhur lo mi reng reng chuan rawn an hlawh ngai lo. An nungchang chuan mite a hnar ruk \hin avang a ni \hin.

xiv)             Nawmsip bawl ching an dingchhuak ngai lo: Nawmsip bawl ching mi chu mi taima tak an ni ngai lova, pi leh pu, nu leh pa thawhchhuahsa ring a nuam tawl an ni \hin. Chung ang mite chu an dingchhuak ngai lo. Mahni thawhchhuaha nawmsip bawl an nih ngat phei chuan an damlai ngeiin rethei bak berhin an tlu chhe hman leh ngei ngei \hin a ni.

xv)               Piansual leh pharcharin tlai luat  a nei lo : Tawhsual tawka piangsual thut thei dinhmuna ding vek kan ni a, phar hri natna pawh neia vei thut thei kan ni bawk. Chuvangin piangsual leh pharte hi kan hmusit thei lo a ni tih entirna thu fing \ha tak a ni.

xvi)             Puipun niah a pawngpawrh leh awmhlei bika \an a ni ngai lo: Mipui pun khawmna ang chi reng rengah tih tur rawtna ang chi-ah leh thil dang dangah pawh a pawngpawrh bika \an a \ha ngai lova, a awmhlei bik pawla \an pawh a \ha lo bawk. Fin vang a ni lova, mawl-at luat leh sual vang chuah a ni zawk \hin.

xvii)          Taima in ruk an ru ngai lo : Taima chuan a mamawh leh a duhzawng te lei nan hna a thawk a. A mamawh engkim a phuhruk bakah mite’n a zar an zawh khawp thil a lo nei ta \hin a ni. Thatchhia erawh chuan a thawh peih si loh avangin awh leh duhzawng mi ta a hmuh chu a rukin a la mai \hin. Chuvangin, rukhmang chuan thatchhia a nihna a puangzar a, a thatchhiat a mualpho pui \hin. Taima erawh chuan ru lovin a thawk a, a nei mai \hin.

xviii)        Tihtak zeta beitu an hlawhchham ngai lo : Mi’n eng thil pawh tiin thawk se, tihtak zet a tih leh a thawh phawt chuan a hlawhtling mai \hin. Mihring tana tihtheih loh tur ang chi tih tumna lam hawi ni lovin.

xix)             |awng mei nei hman chingin ngainat an hlawh ngai lo : Thil a nihna ang anga sawi chiang duh law law si lova, a thawi thama sawi ching emaw, a khak zawng leh a tai zawnga thusawi ching mite chuan tuma ngainat mah an hlawh tak tak thei ngai lo. An nun zia leh \awng a ngaihzawn awm loh vang a ni.

xx)               |awng sumkar nei lo miin \hian \ha an nei thei ngai lo : Thuruk leh thuruk lo pawh thliar hrang chuang lova thil engpawh sawi pawp pawp miten \hian \ha an nei tak tak thei ngai lo. A chhan chu mualphona bul an nih \hin vang  a ni.

xxi)             Vui hmuipu mi chuan a vui lohna tur khawp lawmna a hmu ngai lo : Vui ringawt tumtu tan chuan vui lohna tham khawp hlimna leh lawmna a hmu zo ve ngai lo a ni.

Heng kan han sawi te bakah hian mimal in a an zawm tur thil leh an tih loh tur \henkhatte  sawifiahna tel lovin han dan kai ve ila-

Mi kawng dalin an awm ngai lo

Mi ram phil a thiang ngai lo

Chhuah khawmna-ah mei lakai hmasaah an tang ngai lo

            Mimal ta’n a zawm tur leh tih thiang lo te hi an lo nei hnem em em a, heng an serh leh sang avang hian miin a tih tur leh tih thiang lo te a lo hria-in a nun kaihhruai nan a lo hmang \hin a ni. |hian\ha neih loh phahna te, mi te huat phahna te, hlawhtlinna te, nundan mawi te, midang hmuhsit lohna thil te an serh leh sang hian a huap vek avangin mi pangngai chuan hmuingilna a nih hria-n an zawm hram hram \hin a ni.

Nungcha chungchanga tih thiang lo leh tih ngai lo te :-

           

Kan pi leh pu te hun lai khan Nungchate hi Mizoramah an la tam hle a, chung hunah chuan Nungcha chungchangah pawh tih thiang lo an lo nei nual a, awmze awm lova rannung leh nungcha sawisak mai mai te tihnawmnah te kha an duh lo em em a ni. Tin, Sapui ngat phei chu an hlau in an \ih em em a, a hming sawi rik ngawt pawh an duh lo \hin hial a ni. Nungcha te chungchanga thil tih thiang lo \henkhat te chu :-

i)                   Ina khuai kai an sawisa ngai lo : Bangah emaw in chhungah emaw khuai an lo kai chuan vanneihna eng emaw tak rawn thlentuah upate chuan an ngai \hin. Sawisak emaw tihrauh emaw an phal ngai lo.

ii)                Mual dungah thlam sa rawh, sapuiin a bei ngai lo :  Sapui tih hian Sakei a kawk deuh ber a, mahse Sai leh Savawm te pawh hi a hmanna hun leh hmun a zirin Sapui tih an ni tho \hin. Mual dung rem \ha lai taka thlam sak chu a hmun pawh a ualau \hain a zahawm bik a, Sa tak ngial pawhin an zah \hin a, chuvangin ‘Mual dungah thlam sa rawh, Sapuiin a bei ngai lo’ an lo ti a ni.

iii)              Ramhnuaiah Sakei hming an sawi mai mai ngai lo : Sakei hi Sapui tiin pi pute chuan an sawi ber \hin a, ramhnuaiah phei chuan a hming hi an sawi naran duh ngai lo. A duh loh zawng tihpalh leh sawi palh hi an hlau ru zek zek \hin a ni. Ramhnuaia Sakei hming an sawi chuan lo hnai nghal dawna rinna an neih tlat avangin an serh hle \hin a ni.

iv)              Rannung an sawisa ngai lo : Rannung sawisak hi nun rawnna satliah mai ni lovin a pawi thui thei tih hriat reng a \ha. Rannung sawisak vak vak ching mite chuan fa piangsual an nei chawk mai. Tin, an thih dawnah pawh hnukchat \ha fel hlei thei lovin an awm fo \hin, arapthlak em em a ni.

v)                 Riahbuk sahhualin tuibur emaw sawhthing emaw phuh hual rawh. Sappuiin a bei ngai lo : Riahbuk kher lo ram-palailengah pawh riahna tur hmun sahhuala tuibur emaw sawhthing emaw phuh hual chuan ramsa lakah emaw rul ang chite lakah pawh kan him phah thei \hin. A rim kha an tei theih loh zawng a nih avangin mi an rawn hnaih ngam \hin lo a ni.

vi)              Keite kawng kan an bih zui ngai lo :  Sakei lam chi reng rengina kawng rang taka an kan tawh hi chuan bih zui a \ha ngai lo. Kawng bul lawk a\angin inring sa ranin an lo lehhawi leh ngei ngei \hin niin an sawi \hin. Keite ngat phei chu a ni lehzuala sawi a ni. Keite kawng kan bih zuia awrh ta nawlh sawi tur hria an awm zeuh zeuh a ni.

vii)            Sai inpawl lai an bithla ngai lo :  Mak tak main Sai hi mihring ang deuh bawka zakzum leh thinchhia niin a zir mite chuan an sawi \hin. Kan pi leh pute pawh khan an lo bel chiang ve thawkhat hle ni tur a ni. Sai inpawl lai bihthlak chu a pain ahriat palh vaih chuan a zak a thinurin mihring chu a phin ta chiam mai a, a man fuh chu thihna hlauh a ni e, an lo ti \hin a ni.

viii)         Vam<r an sawisa hlum ngai lo/ U\awk an sawisa ngai lo:- Vam<r sawisak ching chu an in thlipuiin a nuai chhe duh niin an ngai a. Chuti ang deuh bawkin u\awk sawisak ching chuan ph^r natna an vei duh niin an ngai \hin bawk. Hei hi rannung sawisak \hat loh zia an inzirtirna niin a hriat. Pi pute hian rannung sawisak hi an duh lo hle \hin a, ti lo tura inzirtir nan an insawi\haih \hin niin a lang a, ‘Rannung sawisak ching chu thih dawnah an chalch^ng duh’ tih te, ‘Rannung an sawisa ngai lo, fa piangsual an hring duh’ tih te in an lo inhrilh \hin bawk a ni.

Heng bakah hian heng nungcha chungchanga an duh loh deuh dang te chu :

Vapual no chawm an tihlum ngai lo

Sakeiin sa awk a lakin chhuhsak an tum ngai lo

Sahuai sawsak an duh ngai lo

           

            A chunga kan thlir zauna leh kan sawi fiahna a\anga lang chiang tak chu nungcha te chungah an ngilneiin an zaidam hle a, an inzirtirna pawh a \ha hle a ni tih a lang a, an thlam sak chungchangah te, riahbuk sual naah te sapui te an ngai chang reng \hin. Sapui beih theih loh tur ang chi-in an khawsa hram hram \hin. Sakei hi sapui an tih deuh chu a ni a, an hlauin an zah hle a, sapui awmnaah chuan an \i dak \hin reng a ni. chuvangin ngai lo ve tih pawh hi an lo nei phah a ni.

           

Nungcha chungchanga ngai lo ve an neih te hi tunlai hunah chuan thil awihawm lo leh ni thei ang pawh a lang lo te pawh awm a, mahse an serh leh sang lo neih dan a \ang hian thil awm lo leh ni lo a\ang chuan serh leh sang an siam chhuah a rinawm lo a, hre tu leh tawng tawhtu awm ngei a\anga an duan chhuah a ni tih a hriat thei a ni.

Rukru leh Misualte chungchang :

Kan pi pute hunah hian invawng felin inthunun viau in lang mah se, misual thlam sawisak ching te, mi thil lo tihchhiat ching te leh thil ruk ching an lo awm ve tho a ni tih kan hmu thei a, heti ang mi hi an ngaihniam in an dim lo thei hle a ni tih a lang a, kutkem nei ngat phei chu an hmusit thei hle a ni. Heti ang ti \hin chuan an mahni leh an mahni anchhia an inlawh tihna ang vel a ni a, an serh leh sang, an danah anchhe inlawhna tham thilsual ti an ni tlat si a, thil ruk tak pawh ni lo mahse midang thil anih phawt chuan a neitu hriatloh a lak leh khawih hi an duh lo em em a ni. Chuti ang lam an dan leh serh leh sang neih te lo en leh ila :-

i)                   A neitu hriat lohin engmah an la ngai lo : Thil engpawh a neitu hriat lova kan la a nih phawt chuan a ruk thil a ni tawh \hin. Tin, pek kir leh atana kan lo lak hawh pawh ni se, bo zawnin an lo zawng thei a, a \ha lo hrim hrim a ni. Hawh thil a nih pawhin kan dah leh hma ngeia hriattir dan tur ruahman tur a ni.

ii)                Mahni tui lo awp keutu chu an hmuingil ngai lo : Mi tupawhin mahni hrin ni lo emaw kutkawih thil nilo pamham vanga an neih \hin chu an vanneihpui thei tak tak ngai lo. A awp keutu ngei tibuangbartu a lo ni leh mai \hin.

iii)              Mi inchhawl\huaina thil an khawih mai mai ngai lo : Inchhawl\huai nan mi’n hnahchhawl emaw fanghma etc. an hmang \hin. Inlainat leh inhmangaihna lantirna emaw ‘ka haw tawh e’ tih inhriattir nan te an hmang \hin. Peng \huamah emaw remchang laiah chung ang thil te chu an dah \hin a, chung ang thil lo tihchingpentu nih emaw lo labotu nih chu misual ber tihdan a nih \hin avangin a \ha lo hle a ni. Awlsam taka anchhe phurhna a ni thei bawk.

iv)              Mi thlam sawisa in an tiduhdah ngai lo : Anmahni awm lo mah se thlama chawlh chu tuman an haw ngai lo. Mahse atthlak takin mi tam takin mite thlama an chawlh luh changin sawisak leh tihduhdah an ching mai \hin. Hei hi a huatthlala em em a, sual leh at fawmkemna mai a nih bakah mi huat hlawhna mai a ni \hin.

v)                 Sathang awk an ru ngai lo : He thu hi rukruk lohna tura invenpuina \ha tak a ni. Thangawk ruk hi a huattlala a, tin, ruk thil hrim hrim hi a huatthlala vek a, Sakuh thang-awk ruk ngat phei chu Sakeiin a seh duh an lo ti \hin a ni.

vi)              Thang an sawisa ngai lo : Mi thangkam sawisak hi upate chuan an duh lo hle a, thang sawisak ching kut a hmui ngai lo an tih \hin. Thangkam chungchang thu chang lovah pawh an hmuingil duh lo niin an hre \hin a ni.

vii)            Rukhmang kut leh tualthahna kut chu a hmuiin a malsawm tak tak thei ngai lo : Hmelma ral ni si lo mihring nunna lak hi tualthat tih a ni. Tualthah hi Mizote nunphungah chuan thil thiang lo hul hual a ni a, ruk ruk pawh hi sual lian berte zinga ngaih a ni. An nun kawng tinrengah an tluang tawh ngai lo an ti tawp mai a ni. A dikna chu an nunah an damchhung ni la lain a lo lang ngei \hin bawk a ni.

Ruk hmang leh kutkem nei te chunga an rilru put hmang te kan hre thei tawh bawk a, kan sawi tawh a\ang pawh khian misual leh kutkem neite an hmuh hniam zia a lang chiang hle a ni. Misual leh kutkem neite chu an damchhungin an tluang ngai lova, an chungah harsatna a lo thlen pawhin turah an ngai a, an ngaihsak duh ngai lo a, an thi hma \hin an ti bawk.

“Puan leh tuthlawh leh hreipui an ru ngai lo” leh “Pawi khawih kut chu a hmuingil ngai lo” tih te pawh hi ruk hmang te chunga an rilru put hmang ze nghet tak an nei te a ni. Puan ru tu chuan thil sual a tih avangin a thil ruk chu a ruang tuam nan an hmang \hin a ngai a ni. An mahni tana anchhe lawhna pakhatah a ngaih theih bawk awm e. Tin, mi’n pawi a khawih chuan a tluang ngai chuang lo a ni an ti a, hei hi thu \ha inzirtirna a ni hlawm a, ruk ruk chu a \ha lo a ni tih an inzirtirna a ni.

THU TLANGKAWMNA

            Heng zawng bakah hian nungchang leh mihring hrim hrim lam kawk pawh ni chuang lo, a kumkhaw thila an thil serh leh duh loh kumkhua eng eng emaw a awm a. chung zingah chuan : Leiruangtuam, thingzung kai leh thingsalhrua te, thinglubul leh hauhuk lu ro leh tuivamit awmna te chu thlawhhma atan pawh an duh lovin hmuh takngial pawh an duh ngai lo. Thil dangdai tak ni danga an la hmuh loh an hmuh pawhin an inthawi phah zel a. Chuvangin, hmanlai pi leh pute chu serh leh sanga khat an ni ber mai. Mihring tana malsawmna kawk lo lam chi reng reng chu an malmak vek a. Thil danglam bik eng emaw hlek an hmuh a, a hnu-a chhiatna thil an tawh pawhin an inlamlet zel a. Chuvangin, an tan chuan inthawi fo loh theih pawh a ni lo. Chu an ngaihdan avang chuan tun thlenga chhawmtlak dan mawi leh hawihawmna thil min hnutchhiah phah ta reng a ni. Pi leh pute chuan nungchang mawi hi an ngaisangin, a chunga sawi tak \henkhatte pawh khi nungchang mawina ‘thuvawn’ a ni a. Chhungtinin an inzirtir a. Chin loh tur lam chauh ni lovin tih tur lam pawh an inzirtir tho a. Chung chu keini thangtharte hian an hnen a\angin kan rochung ta a ni. An thu inzirna avang hian an khawtlang nunah pawh inpawhnate an neih \hat phah a, an dan te hi chhungkaw tin leh khawtlangah an inzirtir avangin tupawhin an zawm a, tih ngai loh thil chu miin mahni chauha awm laiin, tih theihna hun hmuin tumahin hriatpui lo mah se, an nunah thiang lo tihna lian tak awm tlat avangin an an ti lui ngai lo a ni.

            ‘Ngai lo ve’ tih ringawt hi kan pi leh pute khan an lo ngah em em a, kan sawi kim seng dawn chuang lo va, hetia kan hriat bakah hian sawi tur tam tak a la awm ngei ang a, chubakah heti ang thu \ha tak tak an chher chhuah lai kha ziak leh chhiar an thiam hma daih hun a nih avangin tawngkaa inhlanchhawn ringawtah chuan lo inhlanchhawn hmaih leh lo chhinchhiah hmaih te pawh an nei ngei ang a, he an thufing tak tak kan han dah chhuah a\ang ringawt pawh hian kan pi leh pute lo fin zia leh an inthunun nana dan an lo neih \hat zia kan hmu a, tun huna changkanna nasa takin min chim hun, ziak leh chhiar thiamna ram kan intih hun ai hian an finna hi a nep chuang in a lang miah lo a ni.

                        Hmasang a\ang tawhin kan pi leh pute khan engkim mai hi chik leh ngun taka zirin an lo chhut \hin a. Tih zel atana \ha leh \ha lo te chu an chhinchhiah thlap a, chung ang thilte chu chhuan lo la awm zel tur atan thuin min rochhiah ta zel a ni. Heng an thu min rochhiahte hi khawvel awm chhung atana ro hlu a nih zel theih nan \hangthar nun mila kan her danglam hi kan a pawi lo mai ni lo in, kan tih tur niin a lang. A taka chhawm nun zel pawh kan kova lum a nihzia hriat reng a pawimawh hle a ni.

            Heng kan thil han zirzauna a\ang hian ‘Ngai lo ve’ hian Mizo te nunah thuchah \ha tak a rawn chhawp chho-in nun dan \ha leh mawi a pe chhuak a. Thurochun tam tak  kan neih zingah ‘Ngai e’ / ‘Ngai lo ve’ hi pi leh pute a\angin \hang leh thar zel te tana nun dan mawi leh pi leh pute lo nun dan kan hriattheihna pawimawh tak pakhat a ni.

Lehkhabu rawnte :-

1.                  Dokhuma, James, Hmanlai Mizo kalphung, J.D Press Publication, Aizawl, 1^st ed., 1992.

2.                  Lalruanga, Dr., Mizo Thawnthu Zirzauna, Published by Zomi Book Agency, Aizawl, 1^st ed., 2002.

3.                  Lalbiakliana, H.K.R., Zofate Thu Robawm, Published by H.K.R. Lalbiakliana, Aizawl, 1^st ed., 2002.

4.                  Pawl riat zirlaibu, Mizo, Published by the secretary, Mizoram Board Of School Education, Aizawl, 3^rd ed., 2011.

5.                  Khiangte, Laltluangliana, Mizo’s of North-East India, Published by L.T.L Publications, Aizawl, 1^st ed., 2008.

6.                  Zofa, Lalhmachhuana, Mizoram General Knowledge, Published and Edited by Lalhmachhuana Zofa, Aizawl, 2^nd ed., 2006.

7.                  Zofa, Lalhmachhuana, Mizoram General Knowledge, Published and Edited by Lalhmachhuana Zofa, Aizawl, 6^th  ed., 2010.

8.                  Zofa, Lalhmachhuana, Mizoram General Knowledge, Published and Edited by Lalhmachhuana Zofa, Aizawl, 7^th  ed., 2011.

9.                  Dokhuma, James, Tawngun hrilhfiahna, Published by R.Lalrawna, Aizawl, 2^nd  ed., 2004.

10.             Pawl ruk zirlaibu, Mizo, Published by the secretary, Mizoram Board Of School Education, Aizawl, 3^rd ed., 2011.

*********************************************